In mijn vorige blog schreef ik tamelijk enthousiast over de biografie van Harry Kuitert (geb. 1924), door Gert J. Peelens .  Inmiddels heb ik het boek uit en is mijn enthousiasme wat getemperd door een gevoel van tragiek.

Peelen geeft een knap beeld van de persoon van Kuitert en een boeiende beschrijving van zijn ontwikkeling als theoloog en ethicus. In feite is het een drieluik: Kuiterts academische aandacht verschoof van theologie naar ethiek, om vervolgens, na zijn emeritaat, weer terug te keren bij de theologie. Tot op hoge leeftijd heeft hij een reeks boeken geproduceerd voor een breder publiek, die vaak bestsellers werden. Dat er een ontwikkeling valt te bespeuren in het denken van een mens—en zeker ook bij een theoloog—is niet vreemd, maar hier hebben we te maken met iemand die begint als een nogal fundamentalistische Gereformeerde predikant in het Zeeuwse Scharendijke, en zo’n zes decennia later niet langer gelooft dat God echt bestaat—als een Werkelijkheid buiten onszelf—en niet langer  rekent op een leven hierna.

Zijn markante ommezwaai wordt misschien wel het beste uitgedrukt in twee van zijn befaamde one-liners. In 1974 stelt hij dat alle spreken over boven van beneden komt. En in 2002 vertelt hij ons dat er eerst mensen waren, en toen goden en tenslotte God. En niet andersom.

Naarmate de jaren van zijn leven verstreken tekende zich steeds duidelijker een consequente lijn af in zijn denken. Hij raakte ervan overtuigd dat we de Bijbel niet langer kunnen lezen als een feitelijk gebeurde geschiedenis. Het zijn verhalen, mythen. In eerste instantie maakt hij zich vooral druk om de eerste drie hoofdstukken van Genesis en ontkent hij een letterlijke schepping en een letterlijk zondeval. Maar naarmate hij ouder wordt—en dat blijkt vooral uit de boeken die hij de laatste vijftien jaar schreef, blijft er steeds minder van het bijbelverhaal over. Hij is er steeds zekerder van: Wanneer we over God spreken hebben we het niet over een Werkelijkheid buiten ons (filosofisch gezegd: over een Referent). God is het product van onze verbeelding. En dat geldt niet alleen voor God zelf, maar voor alles wat met ons christelijk geloof samenhangt. Daardoor is het niet helemaal waardeloos geworden, al vinden veel van zijn lezers dat wel. Steeds vaker wordt hij ervan beschuldigd dat hij mensen hun geloof heeft afgenomen.

Ik kan een heel stuk met Kuitert meegaan. Als we over God en geloof spreken moeten we ons bedienen van menselijke taal—van menselijke metaforen en literaire modellen. Dat wordt heel vaak vergeten en dat leidt dan haast onvermijdelijk tot een volstrekt  vertekend godsbeeld. Maar anders dan Kuitert ben ik niet van plan het element van openbaring te elimineren.  Er zijn minstens zo veel argumenten aan te voeren voor het bestaan van God (als een eeuwige Werkelijkheid buiten ons) als er gronden zijn om het bestaan van God te ontkennen. En als we bereid zijn om het bestaan van God te erkennen, dan lijkt het mij niet onlogisch ook een volgende stap te zetten, namelijk dat die God zich op de een of andere manier aan ons doet kennen, ons informatie geeft over zichzelf, wat hij doet en van ons verwacht. En als dat zo is, dan komt niet alle spreken over boven vanuit de menselijke verbeelding. Er komt wel degelijk ‘van boven’ iets naar ons toe. Dat geeft ons houvast, ook al blijven we in ons denken en spreken over God altijd gehandicapt door menselijke beperkingen.

Op de beschuldiging dat Kuitert het geloof van veel mensen heeft weggenomen heeft Kuitert een verweer dat we niet zomaar kunnen wegwuiven. De paniek onder de gelovigen, zegt hij, is veroorzaakt doordat de meeste theologen veel te lang hebben gezwegen over de ontdekkingen die zij hebben gedaan en de conclusies waartoe zij kwamen angstvallig in eigen kleine kring hebben gehouden. Als ze daar ten slotte—net als Kuitert—over gaan spreken en schrijven, voelen velen zich bedrogen en gefrustreerd. Dat is een les voor zevendedags adventisten. Ook daar zien wij dat theologen vaak allerlei dingen stil houden om de mensen in de kerkbanken niet in verwarring te brengen (of niet hun baan te verliezen!). Dat is niet verstandig, en bovendien niet eerlijk. En dat loopt niet goed af.

Een kerk heef alles te winnen bij openheid, ook als het gaat om de basiselementen van  geloof en theologie en de uitwerking die daar in een geloofsgemeenschap aan wordt gegeven.