De afgelopen paar dagen waren mijn vrouw en ik in de provincie Groningen. Vanuit ons hotel vlak bij de Martinitoren trokken we de provincie in. Gisteren verkenden wij een streek die voor ons tot dusverre vrijwel onbekend was gebleven: Oldambt in het uiterste Noordoosten van ons land. Tot de belangrijkste plaatsen in dit relatief dunbevolkte en economisch nogal achtergebleven gebied behoren Winschoten, Zuidbroek, Heiligerlee, Scheemda, Beerta en Finsterwolde. Maar voor het grootste deel bestaat deze streek uit uitgestrekte landbouwgrond.

Auteur Frank Westerman werd zo’n twintig jaar geleden door deze streek geïnspireerd voor zijn prachtige boek De Graanrepubliek. Wie deze schrijver nog niet kent heeft bepaald wat gemist. Voor mij was vooral zijn boek De Stikvallei heel bijzonder. In augustus 1986 werd een dorp aan de oever het vulkanische Nyos-meer in Kameroen getroffen door een mysterieuze ramp. Giftige dampen doodden alle 1800 inwoners van het dorp en datzelfde lot trof nagenoeg alle dieren in en rond het dorp. Wij woonden destijds in de Kameroense hoofdstad Yaoundé, op enkele honderden kilometers afstand van het rampgebied, en in de dagen en weken daarna deden de wildste geruchten over de oorzaak van deze calamiteit de rondte. Westerman ging naar het gebied en ging op zoek naar de verhalen die in het gebied circuleerden. Het leidde tot een fascinerend boek

Terwijl we langs smalle weggetjes door het Oldambt-gebied reden, tussen uitgestrekte velden met tarwe en andere graansoorten, moest ik vooral denken aan Westerman’s boek De Graanrepubliek. Hij beschrijft daarin de stormachtige ontwikkelingen in de landbouw in dit gebied gedurende de vorige eeuw en de sociaal-politieke geschiedenis van die tijd. De naam van Sicco Mansholt duikt steeds weer op in het boek. Mansholt komt uit deze streek en hij zou uiteindelijk de befaamde architect worden van het landbouwbeleid van de Europese Unie.

Wat mij vooral trof in De Graanrepubliek was de enorme tegenstelling tussen de rijke herenboeren en belabberde toestand van hun arbeiders. De Groningse klei was veel vruchtbaarder dan de zand- en veengebieden in andere delen van de provincie. De boeren in de kleigebieden verbouwden veel meer graan dan zij voor eigen gebruik nodig hadden en dat leverde veel geld op, vooral in tijden waarin de graanprijzen flink stegen. Dit zorgde ervoor dat er een klasse van rijke herenboeren ontstond die financieel grote voorspoed kenden, terwijl hun arbeiders op geen enkele manier in die voorspoed deelden. Integendeel, zij verdienden nauwelijks voldoende om in leven te kunnen blijven.

Dit zou op zich erg genoeg zijn en is een bedroevend staaltje van onmenselijkheid. Maar wat het allemaal veel erger maakte was dat deze herenboeren over het algemeen zeer vrome lieden waren. Zij zaten vooraan in de kerk, op de voorname plaatsen vlak bij de preekstoel en de ouderlingenbanken. Is het een wonder dat er geleidelijk aan sprake was van grootschalige kerkverlating? De arbeiders wilden niet langer aankijken tegen de hypocriete gezichten van hun uitpersers.

Nergens in Nederland kregen socialisme en communisme zoveel aanhang als in een aantal plaatsen in ‘de graanrepubliek.’ De streek rond Beerta, Finsterwolde en Bad Nieuweschans werd dikwijls aangeduid als ‘de rode driehoek.’ Bij plaatselijke verkiezingen wist de Communistische Partij Nederland aan het einde van de vorige eeuw soms zo’n dertig procent van alle stemmen binnen te halen. In 1982 kreeg de gemeente Beerta zelfs een communistische burgemeester!

Het is niet vėrgezocht om aan te nemen dat de radicale politieke keuze van een groot aantal mensen samenhing met de afkeer die zij hadden gekregen van de manier waarop de gevestigde orde vrome woorden liet horen maar geen vrome daden liet zien. Zij zagen hoe geloofsleer en geloofspraktijk volledig van elkaar gescheiden waren geraakt. Met als triest resultaat dat velen de kerk en het christelijk geloof de rug toekeerden. En laten we wel wezen: zoiets gebeurde niet alleen in Oost-Groningen, maar het blijft zich op heel veel plaatsen en in talloze kringen herhalen: mensen (en vooral jongeren) haken af als ze zien dat geloof zich niet vertaalt in medemenselijkheid en moreel gedrag!