Steeds kom weer je tot de ontdekking hoeveel je niet weet. Ook al heb ik me al tientallen jaren verdiept in de Nederlandse kerkgeschiedenis, ik wist niets van de rol van het Noord-Hollandse dorp Lutjebroek in de geschiedenis van het Nederlands katholicisme.

Lutjebroek is een naam die voor veel Nederlanders een bekende klank heeft. De naam is een metafoor geworden voor een super-saaie plaats, waar een doorsnee Nederlander niets te zoeken heeft. Heel wat landgenoten denken zelfs dat het een denkbeeldige plek is die niet echt bestaat. Maar Lutjebroek bestaat wel degelijk. Het is een dorp in de kop van Noord-Holland van zo’n 2200 inwoners, dat nu deel uitmaakt van de gemeente Stede Broeck, tussen Hoorn en Enkhuizen. Ooit woonde ik in mijn jeugd daar zo’n 25 kilometer vandaan.

In het dorp staat een grote neo-gothische kerk, die in 1876-1877 werd gebouwd volgens een ontwerp van de beroemde architect Pierre Cuypers, die veel rooms-katholieke gebouwen op zijn naam heeft staan. [Hij was ook de architect van het Rijksmuseum in Amsterdam.] De Nicolaaskerk wordt nog steeds gebruikt voor katholieke erediensteden en een blik op de website van de parochie geeft aan dat er daar nog volop leven is in de katholieke brouwerij.

Hoe werd mijn aandacht plotseling getrokken door de parochie van de Heilige St. Nicolaas in Lutjebroek? Dat kwam doordat ik enkele dagen geleden een lezing bijwoonde
tijdens de jaarvergadering van de Vereniging voor Nederlandse Kerkgeschiedenis over de Nederlandse zouaven. De zouaven waren leden van een internationaal militair korps dat de paus ondersteunde bij diens laatste krampachtige (maar vergeefse) pogingen in de jaren 1860-1870 om wat nog over was van de Kerkelijk Staat van de ondergang te redden. Het korps van de zouaven bestond uit zo’n 12.000 idealisten, die een enorme loyaliteit aan de “heilige vader” manifesteerden, en hun trouw aan Paus Pius IX desnoods met hun leven wilden bezegelen. Uit Nederland kwamen niet minder dan drieduizend zouaven. Een relatief flink aantal van hen kwam uit enkele katholieke dorpen in Noord-Holland. Uit het kleine Lutjebroek kwamen er zelfs niet minder dan 22. Een van hen, Pieter Jong, sneuvelde in de strijd, en werd de held van Lutjebroek. De straat waarin de grote kerk staat is naar hem genoemd. Verder wordt de herinnering aan de zouaven uit Lutjebroek levend gehouden door de plaatselijke voetbalclub, die nog steeds de naam de Zouaven draagt.

De lezing over de zouaven werd gehouden in een zaal van het kleine Zouavenmuseum in het Brabantse Oudenbosch. De “skyline” van dit kleine Brabantse stadje wordt overheerst door de koepel van de basiliek, die een kopie is van de St. Pieter in Rome. De Nederlandse zouaven verzamelden zich in dit stadje, waarna zij via Brussel naar Italië reisden. Ik wist nauwelijks iets van deze voetnoot in de kerkgeschiedenis, maar die lacune in mijn kennis is nu dus enigszins opgevuld.

Overigens is het veelbetekenend dat er in het overwegend Protestantse Noorden van Nederland (onder andere in Noord-Holland) een aantal van oudsher katholieke enclaves is. Volendam is daar een bekend voorbeeld van. Ik woonde als kind in Noord-Holland in het dorp Schermerhorn waar de meerderheid Protestants was, maar het naastgelegen dorp Ursem was voor 99% katholiek. Een soortgelijke situatie doet zich ook in enkele andere streken van het land voor. De reden gaat terug tot de reformatie en de periode daarna. In Nederland was het optreden van de protestanten tegen de katholieken veelal minder agressief dan in andere Europese landen, met als resultaat dat er hier en daar aanzienlijke katholieke enclaves bleven bestaan. Toen in het midden van de negentiende eeuw de katholieken weer de volledige vrijheid ontvingen om zich te organiseren en te manifesteren, volgde vrijwel meteen een vloed aan kerkbouwprojecten, o.a. in deze katholieke enclaves. De bouw van de St. Nicolaaskerk in Lutjebroek past naadloos in die ontwikkeling.