Het Stedelijk Museum De Lakenhal in Leiden is een relatief klein, maar heel boeiend museum—met een interessante collectie in een schitterend historisch gebouw. Dat een museum regelmatig een speciale tentoonstelling organiseert is niets bijzonders, maar de tentoonstelling die van 21 oktober tot 15 februari bezocht kan worden is dat wel. Niet alleen omdat het een buitengewoon veelzijdige (en controversiële) kunstenaar betreft, maar vooral ook omdat de tentoonstelling is opgezet als een parcours door het gehele museum. En zo is het werk van Jan Wolkers overal tussen de eigen collectie te vinden en zijn ook op veel plaatsen op de muren flarden tekst uit literair werk van hem te lezen. In dezelfde zaal als waar het pronkstuk van het het museum—het drieluik van Lucas van Leyden met Het Laatste Oordeel– hangt, dat ooit Jan Wolkers zo fascineerde, zie je ook werk van hem, en dat geldt voor de meeste zalen in het museum.

Gisteren ben ik met mijn vrouw naar de Lakenhal geweest. Als kunstenaar is Wolkers, die vorig jaar op 80-jarige leeftijd overleed, zeker in mijn achting gestegen. Ik kende hem eigenlijk alleen van boeken als Turks Fruit en Kort Amerikaans die ik, zoals zovelen van mijn generatie, in mijn jongere jaren las, vooral aangetrokken door de voor die tijd wel heel sappige gedeelten. Ook had ik wel eens wat foto’s gezien van zijn glazen kunstwerken, maar nauwelijks van enig beeldhouwwerk en ik had eigenlijk nooit kennis gemaakt met zijn schilderijen. En vooral de schilderijen uit zijn latere periode waren een positieve verrassing. Wat je ook van hem denkt, hij was een veelzijdig talent die wel het een en ander kon en die met allerlei verschillende materialen en technieken uit de voeten kon.

Uit dat laatste zou je natuurlijk een mooie geestelijke les kunnen putten. Je zou kunnen zeggen dat je als gelovig mens erop gericht moet zijn om uit alle materialen die je om je heen en in je leven aantreft, zelfs als die op zich zonder veel waarde zijn, iets moois te maken. Maar die toepassing sla ik nu even over. Ik moest tijdens mijn rondgang gisteren door het museum gisteren plotseling denken aan een tekst uit het Matteüs-evangelie. In 13:52 (dat heb ik zojuist even opgezocht) staat een losse en heel korte parabel, waarin Jezus het Koninkrijk van God vergelijkt met een Farizeeër die een leerling van Hem is geworden en die nu uit zijn schatkamer oude en nieuwe kostbaarheden tevoorschijn haalt. Kennelijk kunnen die heel goed naast elkaar bestaan en moet het oude niet ten prooi vallen aan het nieuwe en omgekeerd. En ziedaar een prachtige illustratie: het nieuwe van Jan Wolkers tussen het oude van de Hollandse meesters.

Eigenlijk is dat ook het ideaalbeeld dat ik heb van de kerk. Voor mij moet de kerk een plaats zijn waar het oude dat echt waarde heeft zijn vaste plaats heeft en houdt. Maar je bewaart natuurlijk niet alles wat oud is, enkel en alleen maar omdat het oud is. Je koestert datgene wat duidelijk waarde heeft. Maar ook het nieuwe moet ruim baan krijgen. Soms is het wat moeilijker om van het nieuwe te zeggen wat uiteindelijk zijn waarde zal houden, maar het moet toch zijn plaats vinden tussen het oude. Wanneer het oude en het nieuwe op een doordachte manier samengaan verandert het geheel in iets dat een stuk dynamischer, verrassender en aansprekender is dan wanneer het oude en het nieuwe, als elkaars concurrenten, strikt van elkaar gescheiden blijven.

Ik was gisteren eigenlijk van plan geweest om de hele dag hard te werken aan een klus waarmee ik bezig ben—als onderdeel van werkzaamheden die ik op part-time basis nog voor de Nederlandse Unie doe. Het betreft het maken van een zaakregister voor de nieuwe Nederlandse editie van het Kerkelijk Handboek dat op het punt staat te verschijnen. Ik ben achteraf blij dat ik dat prozaïsche voornemen heb laten varen en een meer culturele invulling aan het grootste deel van de dag heb gegeven. Maar nu dan, op maandagmorgen, terug naar het zaakregister . . . .

Een museum zou een veilige plaats moeten zijn, maar dat blijkt niet altijd het geval te zijn. Ruim een week geleden werd een vijfjarig jongetje op klaarlichte dag het slachtoffer van een seksueel delict in het luchtvaartmuseum in Soesterberg. Zodra de ouders het wisten werd de marechaussee gealarmeerd. Deze besloot het museumterrein hermetisch af te grendelen. Alle 2.500 bezoekers moesten zich identificeren voordat ze het museum mochten verlaten. Het verhaal stond de volgende dag natuurlijk in alle kranten. Elke morgen lees ik niet alleen mijn krant, maar kijk ik altijd even naar het televisienieuws en meestal ook naar een aantal kranten-websites om van het laatste nieuws op de hoogte te zijn. Tegen mijn gewoonte in om vooral naar de Trouw- en Volkskrant-website te gaan, klikte ik die morgen zonder duidelijke aanleiding ook de site aan van de Telegraaf.

Nu heb ik een flinke hekel aan het ongenuanceerde, opruiende karakter van de “Krant voor Wakker Nederland” en ben ik misschien wat vooringenomen. Maar mijn oog viel op het artikel over het gebeuren in Soesterberg en op het verbazingwekkende feit dat binnen enkele uren al meer dan 150 mensen een reactie op het stukje hadden “gepost.” Ik vroeg we af wat mensen als commentaar zouden geven en las verder.

Het gemiddelde niveau van de reacties correspondeerde helaas vrij nauwkeurig met de niet al te hoge dunk ik die van de gemiddelde Telegraaf-lezer heb. Sommige reacties waren te verwachten kreten als: “Waar gaat het met onze maatschappij naar toe, als je kind zelfs in een museum niet veilig is.” Enkelen hadden zowaar een goed woord voor de marechaussee die zo prompt en effectief had ingegrepen. Dat moest meer gebeuren. Diverse steden werden genoemd die voor een hardhandige optreden van overheidsdienaren in aanmerking komen. Maar er waren ook een aantal respondenten die in diverse toonaarden betoogden dat dit kennelijk een zorgvuldig geplande politie-oefening was en dat het toch onzinnig was om daarmee op een zondagmiddag de pret van zoveel mensen enkele uren lang te verstieren. Tenslotte waren er ook een flink aantal lezers die als hun mening ten beste gaven dat het gebeurde een typische regerings-truc was om op slinkse wijze zoveel mogelijk privé-gegevens van zoveel mogelijk burgers te verzamelen. Ongetwijfeld, dachten sommigen, zullen we in de toekomst meer van dit soort dingen zien. Iemand beschuldigde de overheid zelfs van regelrechte Nazi-praktijken. Op de aanvankelijke reacties kwamen weer tal van verdere reacties, waarvan er ook een aantal van harte instemden met de gedachte dat er sprake was van een of ander overheidscomplot.

Waarom omarmen zo veel mensen zo enthousiast allerlei complottheorieën? Je ziet dat op het gebied van de politiek. We horen over allerlei sinistere complotten die de huidige financiële crisis zouden hebben veroorzaakt. En, helaas, is ook het terrein van geloof en godsdienst een uitermate vruchtbare voedingsbodem voor de meest uiteenlopende complotten. De verklaringen die gegeven worden voor het geheimzinnig samenspel van allerlei, vaak occulte, krachten en van theologische stromingen waarmee men het oneens is, hebben vaak een hoog Dan-Brown-achtig gehalte: Men neme een paar feiten die controleerbaar juist zijn. Men voege daarbij een potpourri van beweringen die aan obscure bronnen worden ontleend of uit wel zeer verbeeldingsrijke conclusies ontspruiten en men menge dat geheel tot een krachtige toverdrank die menig op sensatie-belust persoon aanspreekt—maar anderen daarentegen in ernstige onzekerheid of zelfs gewetensnood brengt.

Het recept is even succesvol als gevaarlijk. Het resultaat is dikwijls angst en polarisatie. Het voedt verdachtmakingen tegen de leiders van de kerk die, zo zegt men, deze belangrijke waarheden aan de kerkleden onthouden. Het leidt er niet zelden toe dat mensen die voorzichtig de weg terug naar de kerk exploreren, zich weer met aversie afkeren.

Ik werd enkele jaren geleden in alle hevigheid met complottheorieën geconfronteerd op een wijze zoals ik nog niet eerder had meegemaakt. Ik was een van de sprekers tijdens een campmeeting in Canada. Een van de andere sprekers zaaide angst en paniek onder de bezoekers met zijn presentaties van angstaanjagende complotten en noemde daarbij allerlei duistere invloeden waardoor zelfs de kerk geïnfiltreerd zou zijn. Ik had duidelijke aanwijzingen dat deze spreker mij zag als een soort pseudo-jezuïet die op de loonlijst van het Vaticaan staat en de opdracht heeft mee te helpen de Adventkerk van binnenuit uit te hollen. De voorzitter van de conferentie die voor de uitnodigingen verantwoordelijk was riep mijn hulp in om na te gaan hoe hij alsnog een stuk damage-control kon opzetten. Sindsdien ben ik extra allergisch voor mensen die met complottheorieën door de wereld trekken.

Ik ben blij met de inhoud van de Gebedslezingen van dit jaar. Zij ademen een geheel andere geest . Ze gaan over de tekenen van de nabije komst van Christus. De schrijvers van de lezingen leggen er de nadruk op dat de tekenen der tijden tekenen zijn van hoop! De Adventhoop bestaat niet uit kunstig geconstrueerde multi-media presentaties over alom aanwezige katholieke bedriegers en hun door vrijmetselarij gedirigeerde handlangers. Het grootste teken dat Jezus spoedig komt is niet de wijdverbreide New-Age beweging of de dreiging van de een of andere vorm van wereldregering, maar de krachtige prediking van de boodschap dat Jezus spoedig komt aan elke natie en bevolkingsgroep, en in elke taal die op de aardbol wordt gesproken. De boodschap van de gebedslezingen is: Het evangelie is goed nieuws. Ik stem daar van harte mee in.